Cukrzyca – sprawa wielkiej wagi

Skąd się bierze cukrzyca?

Cukrzyca typu 2 jest chorobą wynikającą z zaburzeń produkcji lub działania insuliny – hormonu transportującego glukozę z krwi do komórek i tkanek organizmu, wydzielanego przez komórki beta wysp trzustkowych. Na cukrzycę choruje obecnie 463 mln dorosłych na świecie, a 90% z nich ma cukrzycę typu 2. Jednym z najważniejszych czynników predysponujących do jej wystąpienia jest otyłość, która jednocześnie stanowi kluczowy czynnik rozwoju nadciśnienia tętniczego oraz chorób sercowo-naczyniowych. 

Do otyłości prowadzi dostarczanie organizmowi zbyt dużej liczby kalorii w stosunku do zapotrzebowania oraz unikanie aktywności fizycznej, sprzyja jej również nieregularne jadanie posiłków, niekiedy predyspozycje genetyczne. Szczególnym typem otyłości jest otyłość brzuszna, charakteryzująca się gromadzeniem tkanki tłuszczowej wewnątrz jamy brzusznej. O nagromadzeniu tłuszczu trzewnego świadczą obwody talii większe niż 80 cm dla kobiet i 94 cm dla mężczyzn. Ten typ otyłości nie tylko szczególnie sprzyja zachorowaniu na cukrzycę poprzez wzrost tzw. insulinooporności, czyli oporności tkanek na działanie insuliny, i nadprodukcję kwasów tłuszczowych, ale dodatkowo zwiększa ryzyko rozwoju nadciśnienia tętniczego czy zaburzeń gospodarki lipidowej. 

Ryzyko zachorowania na cukrzycę typu 2 u osób z BMI przekraczającym 35 jest 40-krotnie wyższe niż w przypadku osób z BMI poniżej tego progu. 
W 65% przypadków cukrzyca typu 2 wynika z nadwagi, a w przypadku 13–16% populacji pacjentów dotyczy osób otyłych. Nadwaga to stan, gdy wzrasta zawartość tkanki tłuszczowej, a BMI mieści się w przedziale 25-29. Nadwaga nie jest chorobą, ale mogą jej towarzyszyć zaburzenia metaboliczne i stanowi wstęp do otyłości. Otyłość to choroba przewlekła, ze skłonnością do nawrotów, rozpoznawana, gdy BMI przekracza 30. 

Potrójne zagrożenie dla serca

Towarzyszące cukrzycy otyłość, nadciśnienie tętnicze i wysoki cholesterol stanowią czynniki rozwoju chorób sercowo-naczyniowych, a ich jednoczesne występowanie i wzajemne nasilanie zwiększa ryzyko rozwoju powikłań każdej z tych chorób, dlatego niezmiernie ważne jest podjęcie starań, by nie dopuścić do ich wystąpienia, a w przypadku zachorowania jak najszybciej podjąć skuteczne leczenie.

Nagromadzenie dużej ilości czynnej metabolicznie i hormonalnie tkanki tłuszczowej w obrębie jamy brzusznej oddziałuje niekorzystnie na układ sercowo-naczyniowy i wpływa na progresję miażdżycy, prowadząc do rozwoju nadciśnienia tętniczego, dyslipidemii i cukrzycy typu 2. Trzewna tkanka tłuszczowa to w dużym uproszczeniu fabryka produkująca hormony, substancje prozapalne i glukokortykosteroidy, które sprzyjają procesom zapalnym i zakrzepowym w organizmie oraz nasilają zaburzenia metaboliczne. Otyłość to nie tylko czynnik ryzyka wystąpienia choroby wieńcowej, ale także niewydolności serca, migotania przedsionków i żylnej choroby zakrzepowo-zatorowej.

U chorych na cukrzycę często dochodzi do rozwoju nadciśnienia tętniczego, zaś osoby z nadciśnieniem tętniczym lub wysokim prawidłowym ciśnieniem oraz otyłością są znacznie bardziej narażone na wystąpienie cukrzycy. Nadciśnienie tętnicze w przebiegu cukrzycy sprzyja rozwojowi zmian chorobowych w małych i dużych naczyniach tętniczych oraz istotnie zwiększa ryzyko groźnych dla życia zdarzeń sercowo-naczyniowych. 

U ponad 50% chorych na cukrzycę występują również zaburzenia gospodarki lipidowej. Jednym ze skutków insulinooporności i względnego niedoboru insuliny jest tzw. dyslipidemia aterogenna, zwana też triadą lipidową, która charakteryzuje się nieprawidłowo wysokim poziomem triglicerydów, któremu towarzyszą obniżony poziom cholesterolu HDL (tzw. dobrego cholesterolu) i zwykle podwyższony poziom cholesterolu LDL (tzw. złego cholesterolu) oraz obecność nieprawidłowych cząstek lipoprotein LDL, tzw. małych, gęstych LDL. Zaburzenia gospodarki lipidowej skutkują odkładaniem się nadmiaru lipidów w ścianie naczyń krwionośnych, prowadząc do powstania blaszek miażdżycowych. Proces ten u osób z cukrzycą typu 2 następuje szybciej. Dochodzi do zwężenia tętnic, co może skutkować nagłym zamknięciem dopływu krwi do określonej części mięśnia sercowego i zawału serca. Zmiany miażdżycowe obejmują również tętnice szyjne i dogłowowe domózgowe - ich niedrożność może prowadzić do udaru niedokrwiennego mózgu.

Wysoki cholesterol przyczynia się do powstawania miażdżycy, ta zaś do nadciśnienia. Z kolei nadciśnieniu towarzyszą zmiany w metabolizmie lipidów, co stanowi przyczynę nieprawidłowych stężeń lipidów i lipoprotein w surowicy.

Co powinno wzbudzić czujność?

Początkowe objawy cukrzycy łatwo zbagatelizować, co powoduje, że często rozpoznawana jest dopiero w zaawansowanym stadium. Jeśli zauważysz u siebie któreś z poniższych objawów, zgłoś się do lekarza rodzinnego:

• częstsze oddawanie moczu, 
• wzmożone pragnienie i suchość w ustach, 
• zwiększone łaknienie, 
• zwiększony apetyt,
• niewytłumaczalna utrata masy ciała, 
• osłabienie, kłopoty z koncentracją,
• wzmożona senność, 
• skłonność do powstawania zmian ropnych na skórze, 
• zmiany skórne, takie jak nadmierne rogowacenie i pękanie skóry, świąd,
• zaburzenia widzenia,
• stany zapalne układu moczowo-płciowego.
   

Leczenie

Podstawą nowoczesnego leczenia cukrzycy typu 2 jest indywidualnie dobrana dla pacjenta terapia lekowa, której celem jest zmniejszenie masy ciała, wyrównanie poziomu cukru we krwi, obniżenie nadciśnienia tętniczego i uregulowanie zaburzeń gospodarki lipidowej. Terapia obejmuje także leczenie już występujących powikłań choroby, a także edukację pacjenta.

Niezależnie od przepisanych przez lekarza leków kluczowe znaczenie dla skuteczności leczenia mają zachowania prozdrowotne chorego. Podstawą jest przede wszystkim zmiana stylu życia – zwiększenie aktywności fizycznej i regularne ćwiczenia oraz odpowiednia dieta, które umożliwiają redukcję i utrzymanie pożądanej masy ciała. Zaleca się zmniejszenie wagi o co najmniej 5% (optymalnie 7%). Niezmiernie ważne jest także zadbanie o właściwą ilość snu oraz zaprzestanie palenia papierosów i spożywania alkoholu. Przeprowadzone w ostatnich latach badania wykazały, że konsekwentna modyfikacja stylu życia pozwala na cofnięcie objawów cukrzycy typu 2, szczególnie na wczesnym etapie choroby.

Po pierwsze ruch

Niezbędnym elementem zdrowego stylu życia jest szeroko rozumiany ruch. Z najnowszych badań wynika, że każdy ruch ma znaczenie - aby obniżyć poziom cukru we krwi, wystarczy nawet kilka minut spaceru po posiłku. Najlepiej jednak wprowadzić regularne ćwiczenia. Najbardziej wskazany jest trening wytrzymałościowy: spacerowanie, nordic walking, marszobiegi, pływanie, jazda na rowerze czy wchodzenie po schodach. Ten rodzaj wysiłku trwający 30 minut i dłużej, o umiarkowanej intensywności jest metabolicznie najzdrowszy, ponieważ prowadzi do spadku wydzielania insuliny i redukcji nadmiaru insuliny we krwi. Oprócz treningu wytrzymałościowego warto wykonywać ćwiczenia siłowe (najlepiej 3 razy w tygodniu) – w przypadku osób otyłych powinny być to aktywności nieobciążające układu mięśniowo-szkieletowego (np. rower stacjonarny czy ćwiczenia w wodzie). 

Sprawdź, czy prowadzisz siedzący tryb życia

Siedzący tryb życia to wykonywanie mniej niż 3 tysięcy kroków dziennie oraz spędzanie powyżej 6–8 godzin dziennie w bezruchu. 
Unikaj przebywania w pozycji siedzącej powyżej 90 minut!
 

Po drugie dieta

W profilaktyce i leczeniu cukrzycy i nadciśnienia tętniczego, a także osobom z nadwagą lub otyłością, dyslipidemią lub zespołem metabolicznym zaleca się dietę DASH. Opiera się ona na świeżych produktach: niskotłuszczowym nabiale, warzywach i owocach, pełnoziarnistych produktach zbożowych, nasionach, orzechach, chudym mięsie, rybach i drobiu. Wykluczone jest spożywanie produktów wysoko przetworzonych i zawierających duże ilości soli - nawet niewielka redukcja jej spożycia (około 1 g/dobę) zmniejsza ciśnienie tętnicze na tyle, że przekłada się to na redukcję ryzyka zgonu u osób z nadciśnieniem z powodu udaru o 14% i choroby niedokrwiennej serca o 9%. Zaleca się ograniczenie spożycia soli do poniżej 5 g i zastępowanie jej ziołami. Słodycze można spożywać maksymalnie w ilości 5 porcji na tydzień (porcja oznacza 1 kostkę gorzkiej czekolady lub łyżeczkę miodu). Dieta zakłada jedzenie 3 głównych posiłków i 2 przekąsek oraz picie 1,5–2 l wody dziennie. Dieta DASH nie tylko obniża ciśnienie tętnicze dzięki niskiej zawartości sodu oraz odpowiednich ilości wapnia, potasu i magnezu, a także dużej zawartości błonnika pokarmowego, natomiast niewielkiej nasyconych kwasów tłuszczowych i cholesterolu, ale sprzyja też redukcji masy ciała. Badania wskazują, że jej stosowanie pozwala obniżyć ciśnienie o 6,74 mm Hg.

Kryteria diety odpowiedniej dla chorych na cukrzycę i osób otyłych spełnia również dieta śródziemnomorska, której korzystny na zmniejszanie ryzyka rozwoju chorób układu krążenia jest powszechnie znany. Opiera się ona na świeżych warzywach i owocach, pełnoziarnistych produktach zbożowych, roślinach strączkowych, olejach roślinnych (przede wszystkim oliwie z oliwek z zimnego tłoczenia) i rybach morskich, natomiast zawiera niewiele czerwonego mięsa i nasyconych kwasów tłuszczowych. Zakłada spożywanie 3–5 niewielkich, ale różnorodnych posiłków dziennie, a także picie 1,5–2 l czystej wody. Według badań ten model żywienia zmniejsza o 10% ryzyko zgonu z powodu chorób układu krążenia i o 8% wszystkich zgonów.
 

Podsumowanie

Cukrzyca jest chorobą podstępną, która nieleczona lub leczona niewłaściwie niesie za sobą poważne konsekwencje dotyczące różnych narządów. Przyczynia się do miażdżycy naczyń wieńcowych oraz mózgowych, w wyniku uszkodzenia których może dojść do zawału serca lub udaru niedokrwiennego mózgu, prowadzi do cukrzycowej choroby nerek (nefropatia cukrzycowa), problemów ze wzrokiem (retinopatia cukrzycowa), uszkodzenia nerwów i związanych z tym zaburzeń odczuwania bólu i temperatury, bólem (neuropatia cukrzycowa), zespołu stopy cukrzycowej, demencji, osłabienia mięśni, zaburzeń erekcji, zaburzeń pracy układu pokarmowego. 
 

Piśmiennictwo

1. 2021 Guidelines on the management of diabetic patients. A position of Diabetes Poland. Clin Diabetol 2021; 10: 1.
2. Al-Mrabeh A., Hollingsworth K.G., Shaw J.A.M. i wsp. 2-year remission of type 2 diabetes and pancreas morphology: post-hoc analysis of the DiRECT open-label, cluster-randomised trial. Lancet Diabetes Endocrinol 2020; 8: 939–948.
3. Barylski M., Bogdański P., Mastalerz-Migas A., Zozulińska-Ziółkiewicz D. Postępowanie diagnostyczno-terapeutyczne w zaburzeniach lipidowych u chorych na cukrzycę – wskazówki dla lekarza praktyka. Lekarz POZ 2019; 6: 403–410.
4. IDF Diabetes Altas 9th edition 2019. Dostępne na: https://www.diabetesatlas.org/en/.
5. Jans A., Naslund I., Ottosson J. i wsp. Duration of type 2 diabetes and remission rates after bariatric surgery in Sweden 2007-2015: A registry-based cohort study. PLoS Med 2019; 16: e1002985.
6. Szymczyk I. Zalecenia kliniczne Polskiego Towarzystwa Diabetologicznego (2021) – omówienie najistotniejszych zmian dla lekarza rodzinnego. Lekarz POZ 2021; 2: 69–75.
7. Zozulińska-Ziółkiewicz D. Zaburzenia tolerancji glukozy. Cukrzyca typu 2. W: Otyłość. Ostrowska L., Bogdański P., Mamcarz A. (red.). Wyd. Lek. PZWL, Warszawa 2021, s. 664–694.

000616850